Klankencyclopedie van het Nederlands (31): [r]

door Marc van Oostendorp

[r] De r kun je als spreker van het Nederlands op heel veel verschillende manieren maken. Dat is een van de vele raadselen die deze klank omgeven, want al die verschillende manieren hebben heel weinig met elkaar te maken. Hoezo kunnen we dan eigenlijk zeggen dat het toch om een en dezelfde klank gaat? 

Er is de r die je maakt door je tongpunt te laten trillen, en de r die je maakt door je huig te laten trillen. Er is de Sacha de Boer-r, die je maakt door je tong achterin je mond tot een propje te maken, en de Leidse r waarbij je je tong helemaal omkrult. Er is de r die tot een soort j geworden is mooi weej, en er is de r waarvan bijna niets meer te horen is (dat is waah).

Het wonderlijke is: voor zover we weten had heel Europa een paar eeuwen geleden slechts een manier om de r uit te spreken: de tongpunt-r. Er waren natuurlijk wel wat mensen met een spraakgebrekje die die r niet konden maken, zoals er nu mensen zijn die de s niet goed kunnen zeggen omdat ze slissen.

Iets specifieks menselijks. Specifieks?

Door Marc van Oostendorp

Wij hebben het geluk te leven in de tijd dat de omvangrijkste grammatica van enige taal aller tijden wordt uitgegeven. En dat die taal de onze is. Nog maar een paar maanden geleden puliceerde Hans Broekhuis met coauteurs twee imposante dikke delen over het zelfstandig naamwoord en de zelfstandig naamwoordgroep ; nu heeft hij een voorbeeldhoofdstuk online gezet over bijvoeglijk naamwoorden. Dat hoofdstuk gaat in het bijzonder over de constructie iets moois.

Broekhuis citeert werk van Ellen-Petra Kester, die er onder andere op wijst dat bijwoorden soms ook een -s krijgen (voorbeeld (13b') in Syntax of Dutch):

Geen Daden Maar Woorden Festival Den Bosch

Geen Daden Maar Woorden Festival is terug in Den Bosch! De achtste festivaleditie wekt literatuur tot leven voor bezoekers in acht verschillende zalen van de Verkadefabriek. Op zaterdag 11 mei 2013 kun je opnieuw genieten van een unieke combinatie van jong schrijf- en muziektalent, literaire grootheden, dans en experimentele voorstellingen. Met één kaartje is het mogelijk om alle zalen van de Verkadefabriek te bezoeken.

Stel je eigen programma samen en luister naar Tom Lanoye, Tjitske Jansen, Harde Noten met Bertolf en Kasper van Kooten, Arjen Lubach, Philip Huff en vele anderen. Of bekijk de unieke samenwerking tussen Scapino Ballet Rotterdam en VSB-poëzieprijs winnares Ester Naomi Perquin in een voorstelling waar poëzie en dans elkaar ontmoeten. Luister naar jonge winnaars en debutanten van de schrijfwedstrijd Write Now!, Brabant Gedicht en Kunstbende Noord-Brabant aangekondigd door de band Moustash en geniet van woord en beeld door Nico Dijkshoorn of Leon Verdonschot. De avond zal worden afgesloten door de mannen van The Kik, waarna de afterparty kan beginnen!

Verboden woorden

Pleidooi voor reclamevrij taalgebruik

                                                                                           Door Bart FM Droog

Een deel van het werk van de NPE-redacteuren bestaat uit het ontreclamiseren van biografische teksten. Dat houdt in dat we biografieën rücksichtslos ontdoen van bijvoeglijke naamwoorden als 'gezaghebbend', 'prestigieus', 'toonaangevend', 'gevierd', 'belangrijkst', 'vooraanstaand', 'geweldig', 'uniek' en 'leidend'*. De bronnen voor deze schetsen zijn bij contemporaine dichters vaak teksten die door de poëten zelf of hun uitgeverijen zijn opgesteld. Het zijn teksten die gebruikt worden op websites, in persberichten of op boekomslagen.

Lang leve Hugo Brandt Corstius

Door Marc van Oostendorp 

Hugo Brandt Corstius heeft tot nu toe veel te weinig prijzen gekregen. Wanneer verschijnt er nou eens een mooie, dikke bloemlezing met werk van deze schrijver. Of beter nog, een website? Het is helaas in de mode gekomen om op hem te schimpen. Misschien lees ik de verkeerde websites, maar ik kom zijn naam tegenwoordig eigenlijk alleen nog maar tegen als vader van Aaf en Jelle, of als iemand die in de jaren zeventig zo links aan het schelden was.

Terwijl hij een vulkaan was die op zeker moment tientallen stukken en stukjes per week schreef, onder allerlei namen: stukjes als Maaike Helder over haar verloofde, als Piet Grijs over politiek en kunst, als Stoker als een grappigere voorbode van Arnon Grunberg op de voorpagina van de Volkskrant. En natuurlijk als Battus over taal.

Er zal vast af en toe wat onder de maat zijn geweest, maar er zaten pareltjes bij van stijl, van taalgevoel, van levensvreugde, van hardop denken, van puberaal gedrag en van volwassenheid. De jaren 80 en 90 waren de jaren dat de column in Nederland een literair genre werd, en dat is grotendeels aan Brandt Corstius te danken.

Call for Papers: Achter de verhalen 5: Terug naar de tekst? (Vrije Universiteit Brussel, 26-28 maart 2014)

Achter de verhalen, het enige algemene congres voor de moderne Nederlandse literatuurstudie, is aan zijn vijfde editie toe. Na twee afleveringen in België (Leuven en Gent) en twee in Nederland (Nijmegen en Utrecht) is Brussel aan de beurt. Het congres vindt plaats van woensdag 26 tot en met vrijdag 28 maart 2014 aan de Vrije Universiteit Brussel.

Workshop “Easy Tools for Difficult Texts” (Huygens ING – 18-19 april, Den Haag)

In het kader van de COST-Action Medieval Europe - Medieval Cultures and Technological Resources organiseert het Huygens ING in Den Haag op 18 en 19 april de workshop “Easy Tools for Difficult Texts?”. Hierin zal aandacht besteed worden aan digitale applicaties die zijn ontwikkeld voor het uitgeven en analyseren van middeleeuwse bronnen, berucht lastig te vangen in een tweedimensionale papieren editie:

Themadag: 1813 – 2013 200 jaar koninkrijk: de mythe van 1813?

Op maandag 22 april 2013 organiseert de Commissie voor Taal- en Letterkunde van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde haar jaarlijkse themamiddag, onder de titel 1813 – 2013 200 jaar koninkrijk: de mythe van 1813. In het najaar van 2013 zal 200 jaar koninkrijk uitgebreid gevierd worden en met de themabijeenkomst preludeert de Commissie hierop. Vijf sprekers zullen op 22 april vanuit verschillende invalshoeken en disciplines de aanstaande viering, de historische context en mythevorming belichten.    

Programma

Risico nemen om te leren

Kanttekeningen bij online onderwijs

Door Marc van Oostendorp 

Kunnen studenten voortaan thuis blijven omdat we alle colleges gaan opnemen en via YouTubes uitstralen naar de wereld? Zodat zij thuis kunnen blijven zitten en ernaar kijken en ons dan kunnen e-mailen met hun vragen, die we dan op Blackboard kunnen beantwoorden? Of dit alles, maar dan met nog net wat geavanceerdere technieken?

Wanneer die vragen gesteld worden – en ze worden de laatste tijd veel gesteld – moet ik altijd even aan de Amerikaanse filosoof Hubert Dreyfus (1929) denken. Dreyfus is een van de grootste critici van het online leren. Tegelijkertijd veroverde hij de wereld al een jaar of vijf geleden met een aantal cursussen over fenomenologie (jaja) via iTunes.

Call for Papers congres 2013: De zingende Nederlanden: actualiteit, identiteit en emotie in de vroegmoderne liedcultuur

Zaterdag 24 augustus 2013, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

In de afgelopen decennia zijn de reikwijdte en variatie in de Noord- en Zuid-Nederlandse liedcultuur in tal van bibliografische, editiewetenschappelijke en digitale projecten gedetailleerd en grondig in kaart gebracht. Op het komende congres van de Werkgroep Zeventiende Eeuw willen we gevestigde en beginnende collega’s uitnodigen om op dat eerder gedane werk voort te bouwen. Het congres biedt een podium voor lezingen van (cultuur)historici, kunsthistorici, muziek- en theaterwetenschappers, etnologen en letterkundigen rond de centrale vraagstelling: hoe functioneerden liederen als emotionerende, identiteitsvormende en opiniërende media?

Boeken uit de muur

Door Morries Leeraert

De boekenweek is koud voorbij. Maar in de bibliotheek is het altijd ‘boekenweek’. Echter valt er voor de openbare bibliotheken – toch het voorfront als het om de ‘propaganda van het boek’ gaat – weinig te vieren. Door bezuinigingen zullen tot eind 2014 nog eens bijna ėėn op de vijf openbare bibliotheken in Nederland verdwijnen. Is dat erg?

De promotie deze week rond de boekverkoop stimuleert vooral bestaande lezers.

Voor de aanwas van een nieuwe generatie lezers zijn we vooral aangewezen op school- en openbare bibliotheken. Maar door budgetkortingen van gemiddeld 9 procent zullen tot eind 2014 nog eens bijna ėėn op de vijf openbare bibliotheken in Nederland verdwijnen, vooral in landelijke gebieden. In de steden vindt centralisatie plaats. Dit zegt de koepelorganisatie van openbare bibliotheken.

De trend voor 2014-15 is dat daar nog ongeveer eenvijfde van af gaat.

Nul bananen of nul banaan

Door Marc van Oostendorp

"We hebben hier een taalprobleem," schrijft een lezer. "Volgens de volgende stelling is nul (0) namelijk meer dan één (1). Je zegt namelijk nul bananen en één banaan."

Het blijkt een van de vele onopgeloste kwesties in de Nederlandse taal. De Taaladviesdienst van Onze Taal weet bijvoorbeeld niet veel meer doen dan de handdoek in de ring gooien: "Taal en logica hebben soms weinig met elkaar te maken." En in het grote recente naslagwerk van Hans Broekhuis wordt de kwestie niet eens genoemd.

Je zou in eerste instantie kunnen denken: het is een bewijs dat kennelijk alleen één met enkelvoud samengaat. Maar zoals Onze Taal zegt, dat klopt ook niet. Je zegt namelijk wel zeveneneenhalve banaan en niet zeveneneenhalve bananen.

Kiliaanlezing 2013: Guus Kroonen

Op woensdag 17 april 2013, in de sterfmaand van Cornelis Kiliaan (1529-1607), zal de jaarlijkse Kiliaanlezing worden gehouden, die tot doel heeft een bepaald onderwerp uit de historische taalkunde aan een breed publiek te presenteren. De lezing vindt plaats in het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, begint om 16 uur en wordt afgesloten met een borrel.

Spreker: dr. Guus Kroonen, postdoc aan de Universiteit van Kopenhagen.
Titel: De taalkundige erfenis van de eerste Europese landbouwers: wie waren zij en kwamen zij ergens vandaan?
Plaats: Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL), Matthias de Vrieshof 3, Leiden.
Tijd: 17 april 2013 om 16 uur.
Aansluitend: borrel

'Op internet zakken dichters weg in hun eigen woordenbrij'

Verslag van 'De staat van de poëzie' , Gent, 21 maart 2013

                                                                                                                  Door Bart FM Droog


Op donderdag 21 maart vond te Gent de studiedag 'De staat van de poëzie' plaats. Dichters, tijdschriftenmakers, uitgevers, vertegenwoordigers van de boekenbranche, politici en beleidsambtenaren, bibliotheekmedewerkers, literatuurwetenschappers en geïnteresseerde lezers uit Vlaanderen en Nederland deden Gent aan en woonden vanaf 10.00 uur 's ochtends het programma bij. Deze dag was georganiseerd door het Poëziecentrum Gent en het Vlaaams Fonds voor de letteren.

Oppoppen?

Ik erger me zelden tot nooit aan Engelse woorden in de Nederlandse taal; sterker nog, ze vallen me meestal niet eens echt op. Maar de laatste tijd kom ik in tijdschriften en kranten steeds vaker een eigenaardig woord tegen: oppoppen. Afgelopen zaterdag in Trouw weer, in de rubriek Wat doen we? (blz. 29 in de bijlage Tijd). Dit staat er:

Ze poppen overal op: huiskamerrestaurants.

Nou denk ik te begrijpen waar dit vandaan komt. Een zoekactie via Google levert een aantal treffers op waar het woord oppoppen steeds wordt gebruikt in de betekenis van ‘het verschijnen van pop up-vensters’. In die context vind ik het in ieder geval minder vreemd om het woord tegen te komen, alhoewel ook niet heel mooi. Maar in het genoemde geval in Trouw gaat het over huiskamerrestaurants; iets uit de tastbare realiteit dus. Dat is in mijn ogen net zoiets als wanneer je de ramen in je huis windows zou gaan noemen, omdat je dat woord zo vaak tegenkomt op je computer.

Halfhartig verzet tegen Napoleon

Door Marc van Oostendorp 

De Fransen zijn nu bijna 200 jaar geleden uit ons intens geliefde vaderland vertrokken – in november 1813 verdween het leger van Napoleon uit ons land. In de jaren ervoor had ons land ernstig te lijden onder de bezetting: de economie kreeg een enorme klap doordat alles ten dienste van Parijs werd gesteld en daarnaast werden de Nederlanders in hun vrijheden beknot.

Hoe reageerden de Nederlanders daarop? Over die vraag buigt de Nijmeegse literatuurwetenschapper Lotte Jensen zich in haar boek Verzet tegen Napoleon. Volgens haar luidt "het standaardbeeld" dat "de Nederlanders de Franse onderdrukking lijdzaam ondergingen en dat ze zich nauwelijks tegen het Franse regime verzetten." Daar is ze het niet mee eens: ze meent dat er wel degelijk sprake was van verzet.

Om Jensens argumenten te accepteren moet je wel bereid zijn om een wat eigenaardige definitie van verzet te volgen.

Perspectief

Gert de Jager

Nauwelijks een groter tegenstelling dan die tussen Frits van Egters en de mevrouw van Kleyntjes uit De tienduizend dingen. De benauwde bovenhuiswereld van De avonden versus de sensualiteit van een tropische plantage. Uitzicht op de Schilderskade of een zee met in de verte de contouren van een Moluks eiland. Een winterverhaal of geen winterverhaal.

 

Toch komt het einde van beide boeken behoorlijk overeen. Frits verzoent zich met zijn bestaan in zijn kosmos en Felicia met dat in de hare. Het klinkt een beetje wee en het gebeurt wel meer.

Waarom het Nedersaksisch nooit erkend gaat worden

Door Marc van Oostendorp 

Het was niet langer de ultieme poging, maar inmiddels toch echt de laatste ultieme poging, waarmee de Drentse gedeputeerde Rein Munniksma het nieuws zocht en vond. Na deze laatste ultieme poging kan hij eventueel nog een allerlaatste ultieme poging doen, maar daarna resteert hem alleen nog een finale allerlaatste ultieme poging om het Nedersaksisch erkend te krijgen.

Zaterdagochtend gaf Munniksma een kort interviewtje aan het Radio1-journaal, en daar zit eigenlijk alles in. De hopeloosheid van de situatie. Het merkwaardige feit dat de grootste strijder voor het Nedersaksisch zelf niet de moeite genomen heeft de taal voldoende te leren om 'dank je wel' te kunnen zeggen. Munniksma's onbegrip van wat de erkenning van streektalen eigenlijk inhoudt.

Wat is er aan de hand?

Waarom poes makkelijker is dan soep

Door Marc van Oostendorp

Psychologen denken dat de menselijke geest een simpel telraam is. Zoals in dit nieuwe artikel in PLOS waarin drie Franse psychologen ingaan op de vraag waarom kinderen woorden zoals poes eerder leren uitspreken dan woorden als soep.

Het artikel laat vooral zien waarom het een ramp is als we de taal overlaten aan de psychologen: ze willen er niets van begrijpen, ze willen alleen maar tellen.

Lied en waarheid

Gert de Jager

 

Le pacte autobiographique – het is de titel van een baanbrekende studie van Philippe Lejeune uit 1975. Hoeveel manco’s het geheugen ook kan vertonen, wat de schrijver van een autobiografie zichzelf ook wijsmaakt, hoeveel fictie een autobiografie noodzakelijkerwijs bevat: de schrijver van een autobiografie maakt met de lezer een afspraak. Wat u gaat lezen, lezer, is het verhaal van mijn leven zoals dat zich in werkelijkheid voltrok. Het is – ik zweer het op mijn authenticiteit – de waarheid en niets dan de waarheid. Lejeunes kroongetuige is Rousseau die voor lezers die door Freudiaanse wateren zijn gewassen, zich in zijn Confessions een slag in de rondte fabuleert. De structuren van Rousseaus zelfbegoocheling: het is fascinerend om ze aan het licht te brengen, maar ze krijgen pas betekenis in het licht van het pact.  

Dat de schrijver met zijn lezer een pact sluit is een notie die gemeengoed is geworden in de literatuurwetenschap en zelfs tot een Nijmeegse lezing is doorgedrongen.  Schrijver Peter Buwalda werkt aan een tweede roman en, anders dan aanvankelijk de bedoeling was, gaat die niet te veel afwijken van de eerste. Buwalda heeft met de lezer een pact gesloten voor een bepaald soort roman. Als bestsellerauteur kan hij zich niet permitteren het pact op te zeggen. Ik lees mijn eerste alinea over en zie ergens het woord ‘authenticiteit’ staan. Buwalda deed zijn uitspraak in een jaarlijkse lezing ter ere van Frans Kellendonk.    

Ik moest overigens niet aan het pact denken omdat ik me zat op te winden over een De Wereld Draait Door-Dan  Brown. De afgelopen week las ik Het lied en de waarheid van Helga Ruebsamen.

Hoeveel druppels mogen er vallen voor het niet meer gaat regenen?

Door Marc van Oostendorp

Gisteren kwamen we op het Meertens Instituut ineens te spreken over het hulpwerkwoord gaan. We gebruiken dat natuurlijk om de toekomende tijd aan te duiden ('ik ga dit boek lezen'), maar mijn collega Leonie wees erop dat vooral kinderen gaan ook wel gebruiken in de tegenwoordige tijd.

Hier is een kind dat verontwaardigd reageert als een vriendje een mop begint te vertellen:

Taalonderzoek onder kaaskoppigen

De Australische Alison Edwards doet in Cambridge promotieonderzoek naar het schriftelijk Engels van Nederlanders. Om te zien in hoeverre inboorling-kaaskoppen Engels understanden heeft ze een online vragenlijst opgesteld. Die lijst is niet alleen nuttig voor haar, maar werkt ook hoogst zelfreflecterend. Doe mee en win geen fiets.

Het meewerken aan het onderzoek kost circa 15 minuten tijd:  https://docs.google.com/spreadsheet/embeddedform?formkey=dG5uY0NUQldCR0RhdUpqeVNBVm9WMFE6MA&#8221

Wat betekent 'maar'?

Door Marc van Oostendorp

Sommige mensen zijn zo logisch dat het vanzelf weer onlogisch wordt. "Waarom gebruiken mensen zo vaak het voegwoord ‘maar’, terwijl er geen tegenstelling in de zin zit?", vraagt iemand op een website. "Bijvoorbeeld: ‘Het gerecht is makkelijk klaar te maken, maar bevat genoeg vitamine C.’ In dit geval zou het juiste voegwoord ‘en’ zijn. Wat zegt dat over ons leven?"

Ik was dit misverstand al vaker tegengekomen, maar deze keer besloot ik eens in het woordenboek te kijken (Van Dale, veertiende druk). Dat blijkt de verwarring actief te ondersteunen, door een heel verkeerde definitie te geven, en deze op een heel verwarrende manier op te schrijven.

Lezing door Frits van Oostrom over “Wereld in woorden”

Op maandag 8 april 2013 organiseert de KNAW een openbare lezing door Frits van Oostrom onder de titel ‘Wereld in woorden - een academische reis naar de veertiende eeuw’.

Van Oostrom (hoogleraar Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen aan de Universiteit Utrecht en oud-KNAW-president) zal spreken over zijn pas verschenen boek Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400.

Datum: 8 april 2013

Tijd: 17.00 uur - 17.45 uur, aansluitend borrel

Locatie: KNAW, Kloveniersburgwal 29, 1011 JV Amsterdam

De toegang is gratis; men dient zich aan te melden via de website van de KNAW. Daar is ook meer informatie over de lezing te vinden.

Ergens vind ik dat leuk. Ergens?

Door Marc van Oostendorp 

Wanneer u deze maand slechts tijd hebt voor één nieuw taalkundig proefschrift, raad ik u aan dat van Elisabeth Koier te lezen, waarop de auteur volgende week donderdag in Leiden hoopt te promoveren. Het gaat over de woorden ergens in het Nederlands en het (Klassieke) Griekse bijna-equivalent pou. Dat lijkt misschien een wat klein en wonderlijk onderwerp, maar de ware taalliefhebber smult natuurlijk van kleine en wonderlijke onderwerpen, hoe kleiner en wonderlijker hoe liever.

En alleen al over ergens blijkt een heleboel te onderzoeken te zijn. Koier trakteert de lezer op onder veel meer een opsomming van alle betekenissen die het woord in het moderne Nederlands kan hebben, een historisch overzicht over hoe het aan die betekenissen kwam, een aantal experimenten naar hoe mensen de juiste betekenis weten te vinden als ze ergens in een zin lezen, een vergelijking met het Grieks en een theorie waarom nu juist ergens zo veelzijdig kan zijn.

Wat zijn dat bijvoorbeeld voor betekenissen?

Vrouwen & boeken

Presentatie van vernieuwd tijdschrift De Boekenwereld

Op woensdag 27 maart presenteren Stichting De Boekenwereld, Uitgeverij Vantilt en de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam het geheel vernieuwde tijdschrift De Boekenwereld. Het eerste nummer nieuwe stijl is een themanummer over ‘Vrouwen & boeken’.

Het thema sluit aan bij het onlangs verschenen lexicon 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis en de gelijknamige tentoonstelling bij de Bijzondere Collecties. Redacteur van het eerste uur Freek Heijbroek overhandigt het eerste exemplaar van het vernieuwde blad aan Lidewijde Paris, directeur van Uitgeverij Nieuw Amsterdam. Daarna discussiëren Maarten Asscher (Boekhandel Athenaeum), Jeffrey Bosch (Bubb Kuyper Veilingen) en Tracy Metz (publicist en redacteur bijNRC Handelsblad) over de rol van het analoge tijdschrift in het digitale tijdperk. Moderator is Steph Scholten, directeur UvA Erfgoed.

Vacature: Wissenschaftlichen Mitarbeiters(in) (Institut für Niederlandistik, Universität zu Köln)

Aan het Institut für Niederlandistik van de universiteit in Keulen is per 1 september 2013 een vacature voor twee promotieplaatsen (twee aanstellingen van elk 0,5te) of een postdoc-baan:

Am Institut für Niederlandistik der Universität zu Köln ist zum 01.09.2013 die Stelle einer/eines

Wissenschaftlichen Mitarbeiters/in

(E13 TV-L, Vollzeit, z. Z. 39,83 Stunden/Woche, ggfs. Aufteilung in zwei Teilzeitstellen im Umfang von 19,92 Stunden/Woche)

für Niederlandistik/Literaturwissenschaft

für ein (zunächst) auf drei Jahre befristetes Beschäftigungsverhältnis zu besetzen. 

Op zoek naar de ideale academicus

Door Marieke Winkler

‘De ijverige oefenaar en kennisstamper floreert, terwijl het potentiële genie niet aan zijn trekken komt’ schrijft Michiel Hennink in het NRC Handelsblad van 11 maart jongstleden. In zijn opiniestuk getiteld ‘De universiteit hoort juist geen praktijkschool te zijn’ verzet hij zich tegen verdere ‘bemoedering’ door de universiteit, die haar studenten steeds meer aan de hand neemt door middel van verplichte werkcolleges, verplichte zelfevaluaties en verplichte mentoruurtjes. Hennink pleit voor ‘de geur van boeken, intellectuele gesprekken en scherpe teksten’. Hij wil zijn geest scherpen en zou graag zien dat de universitaire opleiding meer ruimte beidt voor creativiteit.

Henninks artikel doet denken aan het stuk van Karsten Meijer en Sicco de Knegt ‘The Homo Universalis Returns!’ dat een maand eerder verscheen op online opinieplatform De Fusie. Meijer & De Knegt ageren net als Henninks tegen de verregaande praktijkgerichtheid van de universiteit die de ‘waardevolle kritische geest’ de das om doet.

Klankencyclopedie van het Nederlands (30): [f]

door Marc van Oostendorp

[f] De f maak je door je boventanden iets boven je onderlip te houden en door het spleetje dat zo ontstaat de lucht naar buiten te persen. Er ontstaat zo een ruisachtig geluid en de [f] wordt daarom ook wel een ruisklank genoemd.  

Veel woorden met een f, werden vroeger met ph geschreven (philosooph). Het gaat daarbij vaak om woorden uit het Grieks. Dat heeft iets met de uitspraak te maken: een p maak je ook met je lippen en een h is een soort ruisgeluid in de keel. Een f is dus een soort mengeling van de klank van de p en die van de h. Woorden die ooit als een p gevolgd door een h werden uitgesproken, kwamen zo aan de f klank: een 'slordige' uitspraak die we nu al eeuwen met ons meeslepen.

Neder-L overschrijven in bed, op het toilet en in bad

Door Marc van Oostendorp 

Er waren tot nu toe niet veel taalboeken waarvan het voorwoord eindigde met de zin 'Ik wens je veel leesplezier, in bed, op het toilet, in bad, op de bank, in de trein of waar je ook bent.' Gelukkig is zo'n taalboek er nu wel: Taal voor in bed, op het toilet of in bad van Heidi Aalbrecht.

In 150 kleine bladzijden en met een harde kaft legt de schrijfster er van alles uit over taal: wat het nut is van figuurlijk taalgebruik, of er een oertaal ten grondslag ligt aan alle bestaande talen, wat Chomsky tegen Skinner had, welke dialecten het Fries heeft en hoe verhaspelingen ontstaan. Het boekje is een deel in een serie boekjes waarmee je allerlei andere zaken in bed, op het toilet of in bad tot je kunt nemen: ondernemen bijvoorbeeld, of psychologie, mythologie en vaderlandse geschiedenis. 

In eerste instantie dacht ik: wat een allegaartje.

Tweede Dag van de Medioneerlandistiek (13 juni 2013, Universiteit Utrecht)

Op donderdag 13 juni wordt de Tweede Dag van de Medioneerlandistiek georganiseerd. Na een succesvolle Eerste Dag in Antwerpen zal dit keer Utrecht als ontvangende universiteit optreden. De Tweede Dag zal in het teken staan van de toekomst van het vak. De bijeenkomst zal bestaan uit drie delen:

1. Presentaties

Een aantal presentaties van nieuw en actueel onderzoek door Remco Sleiderink (Brussel), Renée Gabriël (Nijmegen), Jonas van Mulder (Antwerpen) en Martine Veldhuizen (Utrecht). De inhoud van de lezingen zal nog bekend gemaakt worden. Uiteraard zal er ruimte zijn voor vragen en discussie.

2. Posterpresentatie

Vakgenoten worden uitgenodigd om rond de lunchpauze een posterpresentatie te geven over hun onderzoek. Van hoogleraar tot promovenda, van NWO-laureaat tot researchmasterstudent, u bent van harte uitgenodigd om met een poster uw huidige of toekomstige onderzoek te presenteren en bediscussiëren met een bij uitstek kundig en geïnteresseerd publiek.

3. Discussie

In de middag zal in een interactieve werkvorm gediscussieerd worden over een aantal actuele vraagstukken. Welke onderwerpen, teksten, auteurs of handschriften verdienen de komende tien jaar nou echt eens onze onderzoeksaandacht? Welk instrumentarium heeft de medioneerlandistiek nodig om verder te komen? Welke kennis en kunde moet een medioneerlandicus/a hebben om zijn/haar vak goed uit te kunnen oefenen? Met welke instellingen/organisaties/bedrijven/partners kan de medioneerlandistiek samenwerken om meer zichtbaar te worden in de samenleving? En: het is tien jaar geleden dat op de DBNL de honderd belangrijkste artikelen uit onze vakgeschiedenis werden gepresenteerd – tijd voor een update! Welke publicaties uit de periode 2003 – 2013 horen erbij?

De dag zal worden afgesloten met een borrel.

Medio april volgt meer informatie over exacte tijd en plaats van deze Tweede Dag. Voor nu wil de organisatie u vragen om voor dinsdag 2 april aan te geven of u van plan bent te komen en of zij voor uw poster een stukje van de muur kan reserveren. Aanmelden kan bij: G.Bouwmeester@uu.nl (Gerard Bouwmeester). Op dit mailadres kan men ook terecht voor vragen en suggesties.

Congres: “Illustrating the Early Printed Book” (12 april 2013, Den Haag)

Op vrijdag 12 april vindt in de Aula van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag een congres plaats over houtsneden in incunabelen (boeken gedrukt tussen 1475 en 1501). Hes & De Graaf Publishers, de Koninklijke Bibliotheek (KB) en de Nederlandse Boekhistorische Vereniging (NBV) organiseren dit congres bij de langverwachte heruitgave van Ina Koks baanbrekende proefschrift over houtsneden in incunabelen, gedrukt in de Nederlanden.

Woodcuts in Incunabula printed in the Low Countries

Ina Kok, conservator van Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek (SAB) Deventer, promoveerde in 1994 op dit onderwerp. Haar onuitgegeven proefschrift was slechts in enkele exemplaren beschikbaar maar in die vorm al een standaardwerk. Nu verschijnt het in een Engelstalige editie. Het boek is bijgewerkt, herzien en beter toegankelijk gemaakt en bevat illustraties van alle gedrukte houtsneden in Nederlandse incunabelen. De boeken verschenen in die periode vaak zonder jaartal en door de nauwkeurige vergelijking van de beschadigingen in de houtsneden heeft Kok bijvoorbeeld een aantal edities weten te dateren. Bovendien geeft het werk een overzicht van de beeldtaal in de tweede helft van de vijftiende eeuw.

Tijdens het congres zal het boek Woodcuts in Incunabula printed in the Low Countries officieel worden gepresenteerd, waarna een internationale selectie van sprekers aan het woord komt over incunabelen, ontsluiting en digitalisering hiervan en uiteraard de houtsneden die hierin gevonden worden.

Proefschrift- en boekennieuws maart 2013

Door Marten van der Meulen

Promoties 

Op 15 maart promoveerde Titia Benders aan de UVA op kindertaalverwerving. Ze richtte zich op de vraag hoe baby’s taalspecifieke klankwaarneming leren op basis van de spraak die ze van hun ouders te horen krijgen. In het bijzonder onderzocht ze hoe Nederlandse baby’s leren dat het verschil tussen de man-klinker en de maan-klinker belangrijk is in het Nederlands. 

Aan de Universiteit Leiden zal op 28 maart de promotie plaatsvinden van Elizabeth Koier. Zij promoveert op een vergelijking tussen het Nederlandse woord ergens en het Oud-Griekse pou. Door te kijken naar de context die sprekers van het Nederlands nodig hebben om dit woord te interpreteren kan meer worden begrepen over de polyinterpretabiliteit van het Griekse woord.

Boeken

Op 21 februari verscheen bij uitgeverij Eburon De Schrijfbijbel. Weinig valt toe te voegen aan wat er staat op de website van Eburon: “In De schrijfbijbel voeren de beste redacteuren van Nederland je mee over de woeste golven van het schrijverschap. Deze redacteuren weten als geen ander aan welke schrijfregels jij je moet houden én welke je overboord mag gooien”

Een neanderthaler als dichter

Door Marc van Oostendorp 

Als ik mensen hoor die zich zorgen maken over de staat van de poëzie, denk ik: het is maar goed dat de homo sapiens de neanderthaler heeft uitgeroeid, want anders was de ellende helemaal niet te overzien geweest.

Uit recent onderzoek komt naar voren dat de neanderthal minder sociaal was dan de moderne mens, althans dat de neanderthalhersens minder op een sociaal leven waren ingericht. In plaats daarvan hadden ze grotere ogen, en ook een groter stuk van hun hersenen die het visuele signaal kon verwerken. (Enkele populair-wetenschpelijke publicaties staan hier en hier; het oorspronkelijke artikel staat hier.)

Mar in staetlike rôffûgel hie ik wêze wollen

Gert de Jager

 

Vorige week overleed Tsjêbbe Hettinga – de Friese dichter die in zijn eentje de rechtvaardiging was voor een heel taalgebied. Nederlands gestudeerd in Groningen, lees ik in de biografieën, beïnvloed door Slauerhoff en Dylan Thomas, vertalingen in het Duits, Engels, Frans en Spaans, overal optredens, de nationale gedichtendagbundel van 2010. De eerste tweetalige: Aan schor en Stad Niks voorbij/ Oan leech en Stêd Niks foarby. Voor moderne kosmopolieten, de sociaal gestratificeerden tot wie de meeste lezers zich zullen rekenen en voor wie Barcelona dichterbij ligt dan Bolsward of Burgwerd, zal het vaak de enige keer zijn dat ze de rare lettercombinaties en manische circonflexen van het Fries onder ogen krijgen. Ik blader door Aan schor en Stad Niks voorbij en zie binnen een paar regels spjirring, bêd fan ‘e dea en tillevyzje. Spiering, bed van de dood, televisie – het geeft al iets van Hettinga’s geestelijk klimaat aan, maar tillevyzje… Slowaaks? Oudkerkslavisch?

Ik leerde Hettinga’s werk kennen in De Revisor van de jaren negentig.

Dichtbundelproductie 2010

                                                                                                                                                                  Door Bart FM Droog
Zover momenteel bekend verschenen in het jaar 2010 significant minder oorspronkelijk Nederlandstalige dichtbundels dan in 2008 en 2009.

Dit is de getraceerde oogst:

Jaarlijst 2008: 179 dichtbundels, 34 debuten, 38 bloemlezingen
Jaarlijst 2009: 181 dichtbundels, 36 debuten, 39 bloemlezingen
Jaarlijst 2010: 148 dichtbundels, 31 debuten, 29 bloemlezingen

Of de hierboven geschetste terugval in 2010 een direct gevolg van de economische crisis of géén terugval is, maar alleen een teken dat er ergens, daarbuiten, nog een dertigtal ongetraceerde bundels uit 2010 rondzwerft is een vraag die waarschijnlijk pas over enkele jaren met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid beantwoord kan. Want ze blijven maar opduiken, de bundels. Zo traceerde de NPE-redactie in de afgelopen week nog een extra bundel uit 2008 (zie mijn Neder-L-artikel van vorige week).

Ze blijven callen

Kees van Kooten en het Engels

Door Marc van Oostendorp 

'Dus na de vierde call móést ik wel. Want je weet hoe ze zijn: als je no reaction geeft, blijven ze callen. Shit natuurlijk, maar ja: that's the price you pay for living in a civilized society.' Wat u zegt, lezer, totale taalverwildering van de jeugd die maar achter iedere mode aan loopt. Dat deden wij toch niet zo toen wij nog jong waren. Als je dit zo hoort, is het duidelijk: over veertig jaar spreekt niemand nog normaal Nederlands.

Ja, behalve dat die zinnen ruim veertig jaar geleden geschreven zijn. Ze staan in het ter gelegenheid van de Boekenweek uitgegeven Alle treitertrends van Kees van Kooten – een dikke verzameling van stukjes die hij eind jaren zestig begin jaren zeventig schreef voor Haagse Post. Volgens de achterflap 'hekelde Van Kooten (...) modieus taalgebruik' en legde hij 'op briljante wijze de clichématige taal van obers, interviewers, managers (...) op de pijnbank'. Veertig jaar  – daarin moeten de modes en clichés toch wel veranderd zijn, zou je denken.

Ogier van Denemerken : hoofdstukken 161-169

Ogier van Denemerken

Hertaling van het Middelnederlandse epos naar de Middelhoogduitse Ogier von Dänemark,
zoals bewaard gebleven in handschrift Heidelberg CPG 363,

door Amand Berteloot.

Hoofdstukken 161-169
(regels 11126-12117)

Verantwoording van de editie

Kommarust, komma, en rust

Door Marc van Oostendorp

Milfje Meulskens vertegenwoordigt de jeugd in de Nederlandse taalblogrepubliek. Zij is een creatie van twee jonge aanstormende taalkundigen en schrijft op haar blog over taal en af en toe over seks.

Zo ging het deze week over de komma. Milfje haalde een interessante kwestie aan: het verschil tussen de volgende twee zinnen.

Hier sta ik op de foto met mijn vrienden, Piet, en Jan.
Hier sta ik op de foto met mijn vrienden, Piet en Jan.

'Het is naar ons zin'. Ons?

Door Marc van Oostendorp

Ik heb een vriendin die taaladviseur is in hart en nieren. Terwijl we thee drinken, zit ze nog e-mails te beantwoorden van mensen die worstelen met allerlei vragen over of je dit wel kan zeggen, of dat. Gisterenavond was ze bezig met iemand die zich afvroeg of je moet zeggen 'het is naar ons zin' of 'het is naar onze zin'.

Tja, wat is daar nu weer het antwoord op?

Academica Literatuurprijs 2013 - Nominaties

Door Fabian Stolk

De drie genomineerden voor de Academica Literatuurprijs 2013 zijn bekend. De nominatiejury heeft uit meer dan 100 ingezonden Nederlandse en Vlaamse fictiedebuten drie kanshebbers geselecteerd. De prijs bestaat uit de Academica award en 10.000 euro. De Academica Literatuurprijs wordt dit jaar voor de achttiende keer uitgereikt. In 2011 was Peter Buwalda de winnaar met Bonita Avenue en vorig jaar Erik Menkveld met Het grote zwijgen.

Alle door de uitgeverijen ingezonden boeken zijn uitgegeven tussen 1 oktober 2011 en 30 september 2012. De jury heeft na een voorselectie - een longlist van 15 titels - de onderstaande drie debuten geselecteerd.

De nominaties voor 2013

Cristophe van Gerrewey, Op de hoogte (De Bezige Bij)
Hanneke Hendrix, De verjaardagen (De Geus)
Shira Keller, M. (Podium)

Ten behoeve van de verwerking van dialectwoordenboeken: stagiairs met een technische achtergrond en stagiairs met een taalkundige achtergrond

Het Meertens Instituut is bezig met de samenstelling van een computationeel dialectlexicon en een zoekmachine die als hulpmiddel gebruikt kan worden om in dialectteksten te zoeken. Hiervoor worden de trefwoorden uit bestaande, digitaal beschikbare dialectwoordenboeken voorzien van een Standaardnederlandse vorm, zodat de dialectwoordenboeken toegankelijk worden via de Standaardnederlandse ingang. Het toevoegen van Standaardnederlandse vormen kan deels automatisch, maar daarvoor moet eenvoudig programmeerwerk worden verricht, waarvoor een stagiair wordt gezocht. De toegevoegde vormen moeten vervolgens handmatig worden gecontroleerd; ook daarvoor zoeken we een stagiair. Deze stagiair hoeft in principe geen kennis te hebben van een Nederlands dialect, hoewel dit een pre kan zijn. Voor de technische stagiair geldt dat enige vertrouwdheid met het werken met XML, met een programmeertaal als PHP, Java of Python, en met SQL-gebaseerde databases nuttig is.

Praktische informatie

De aanbevolen stageduur bedraagt 3 maanden. Het Meertens Instituut biedt een werkplek, begeleiding en een onkostenvergoeding (reiskosten, materiaalkosten alsmede een vergoeding van € 200 bruto per maand bij een volledige stage).

Begeleiding

Voor meer informatie en aanmelding kunt u contact opnemen met dr. Nicoline van der Sijs.

Taal en geld

Door Marc van Oostendorp

Als ik universiteitsbestuurder was (als ik martelaar van jonge poesjes was, als ik buschauffeur was in een ravijnachtig gebied in Noord-Korea), zou ik een nieuwe MA instellen: Taal en geld. De studenten stromen bij honderden binnen, leren van alles over geavanceerde statistiek en krijgen daarnaast ook taalkunde aangeboden.

Een ding kunnen de aanstormende taalkundigen ook leren van hun economische leermeesters: hoe hun onderzoek te verkopen. Zo trekt de jonge Amerikaanse associate professor Keith Chen al bijna een jaar de aandacht van allerlei media met zijn onderzoek naar de relatie tussen taal en spaargedrag. Zo gaf hij onlangs de TED-lezing die hierboven staat.

Shortlist Libris Literatuur Prijs 2013 bekend

Juryvoorzitter Clairy Polak maakte vanmiddag in de Nieuwe Kerk te Amsterdam de zes nominaties bekend. De zes nominaties hebben in elk geval € 2500,- gewonnen en maken kans op € 50.000,-.

De shortlist:
- Dorst, Esther Gerritsen – De Geus
- De man zonder ziekte, Arnon Grunberg – Nijgh & Van Ditmar
- Pier en oceaan, Oek de Jong – Atlas Contact
- Dinsdag, Elvis Peeters – Podium
- Euforie, Christiaan Weijts – De Arbeiderspers
- Dit zijn de namen, Tommy Wieringa – De Bezige Bij

TEEN

Over regel 5 uit ’t Egidiuslied

Door Jan Stroop

Door de recente verschijning van ’t kapitale boek van Frits van Oostrom, Wereld in Woorden, over de 14^e eeuwse literatuur, kwam de herinnering aan een oude kwestie weer bij me op: de interpretatie van regel 5 van ’t Egidiuslied uit 't Gruuthusehandschrift. Ik heb jaren geleden over die regel een voorstel gedaan in de afscheidsbundel voor Wim Klooster, maar niet bij iedereen geloof gevonden. Omdat ik intussen nog weer meer argumenten verzameld heb en omdat ik ervan houd ’t laatste woord te hebben, kom ik er nog eens op terug.